“สนามหลวง” กับการเป็นพื้นที่สาธารณะของประชาชน

“สนามหลวง” กับการเป็นพื้นที่สาธารณะของประชาชน

ท้องสนามหลวงสร้างขึ้นในปี พ.ศ. 2327 โดยใช้ชื่อว่าทุ่งพระเมรุ จุดประสงค์หลักเพื่อใช้ทำพิธีศพของเจ้านายตามหลักความเชื่อทางเทวราชา และได้เปลี่ยนชื่อเป็น ท้องสนามหลวง ในสมัยรัชกาลที่ 4 เพื่อความทันสมัยและคล้องจองกับ ท้องสนามไชย จากนั้นในสมัยรัชกาลที่5 ได้ขยายพื้นที่ของท้องสนามหลวงให้กว้างขึ้น และเปิดให้ประชาชนใช้ในฐานะพื้นที่สาธารณะ หรือ Public Space เป็นครั้งแรก

ไทม์ไลน์การใช้พื้นที่สนามหลวงในฐานะพื้นที่สาธารณะ ในช่วงปีพ.ศ. 2425 – 2525 

2425 : ในสมัยรัชกาลที่ 5 โปรดเกล้าฯให้จัดงานสมโภช 100 ปี กรุงรัตนโกสินทร์ โดยเปิดพื้นที่ท้องสนามหลวงจัดงานรื่นเริงเป็นครั้งแรก มีขบวนช้าง ม้า และกิจกรรมแสดงสินค้าที่ผลิตได้ในเมืองไทย รวมถึงจัดงานค้าขายและโปรยทานเพื่อผู้คนที่สัญจรผ่านบริเวณนั้น

2441 : จัดแสดงโขนกลางแปลงสำหรับประชาชน

2442 : แสดงละครสงครามบุปผชาติ เปิดพื้นที่ให้แต่งกายแฟนซีและตกแต่งท้องสนามหลวงให้เป็นพื้นที่จัดงานรื่นเริง โดยในช่วงนั้น พื้นที่สนามหลวงมักถูกใช้สำหรับเล่นละครของวังหลวงและวังหน้า 

2476 : ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง สมัยจอมพล ป.พิบูลสงคราม ได้เปิดพื้นที่สนามหลวงให้ประชาชนทำกิจกรรมอย่างอิสระ เช่นการทำบุญตักบาตร งานปีใหม่ งานมหรสพ

2491 : ใช้สนามหลวงจัดตลาดนัดขนาดใหญ่ เนื่องจากตลาดนัดเป็นสิ่งที่ได้รับความนิยมในยุคนั้นและเป็นโครงการจากภาครัฐที่ส่งเสริมการมีตลาดนัดในทุกจังหวัด

2500 : ใช้พื้นที่ท้องสนามหลวงจัดงานวันวิสาขบูชา

2501 : รัฐบาลจอมพลสฤษดิ์ ธนรัชต์ ย้ายตลาดนัดจากบริเวณวังสราญรมณ์กลับมาที่สนามหลวงอีกครั้ง พร้อมกับเปิดตลาดสี่มุมเมือง แต่ถูกยกเลิกไปและเหลือเพียงตลาดนัดสนามหลวงที่เดียว

2525 : ยกเลิกการใช้พื้นที่สนามหลวงเป็นตลาดนัด เนื่องจากจัดงานสมโภช 200 ปี กรุงรัตนโกสินทร์ โดยสำนักงานจัดการพื้นที่กรุงเทพมหานคร

ทั้งนี้ ในช่วงปีพ.ศ. 2530 จนถึง 2553 การใช้สนามหลวงเป็นพื้นที่สาธารณะนั้นเป็นระบบมากขึ้น สามารถแบ่งการจัดการเป็นสามรูปแบบใหญ่ๆ คือ ใช้เพื่อจัดงานพระราชพิธี ใช้เพื่อจัดกิจกรรมตามวันสำคัญทางราชการ และจัดกิจกรรมพิเศษ ดังนี้

พระราชพิธี เช่นพิธีถวายพระเพลิง และจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ พื้นที่สนามหลวงจะถูกจัดการโดยราชการและไม่อนุญาตให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการใช้พื้นที่ แต่สามารถร่วมกิจกรรมได้

กิจกรรมตามวันสำคัญของราชการ

วันที่ 1- 29 มกราคม ของทุกปี : ท้องสนามหลวงถูกใช้เพื่อจัดงานขึ้นปีใหม่สากล

ช่วงเดือนเมษายนของทุกปี : จัดงานเทศกาลมหาสงกรานต์

ช่วงเดือนพฤษภาคมของทุกปี : จัดงานวันแรงงานแห่งชาติ

กิจกรรมพิเศษ จะถูกจัดขึ้นในช่วงเวลาที่เหมาะสมกับกิจกรรมนั้น เช่น เทศกาลว่าวไทย งานหนึ่งตำบลหนึ่งผลิตภัณฑ์ งานคอนเสิร์ตครบรอบการครองราชย์ 60 ปี เป็นต้น โดยในช่วงที่ไม่มีงานพิเศษ ประชาชนสามารถใช้พื้นที่ท้องสนามหลวงเพื่อพักผ่อน ออกกำลังกาย จัดกิจกรรมชุมนุม และค้าขาย ได้อย่างอิสระ

ภายหลังจากปีพ.ศ. 2553 ท้องสนามหลวงนั้นได้มีการปรับปรุงพื้นที่และล้อมรั้วกั้นรอบท้องสนามหลวงเพื่อใช้จัดกิจกรรมเฉพาะของราชการ มีการออกประกาศกฎระเบียบการใช้สนามหลวงอย่างจริงจังในปี 2555 ซึ่งในช่วงแรกของการมีรั้วเหล็ก จนกระทั่งในปีพ.ศ. 2567 ที่เปิดพื้นที่เพื่อจอดรถและสัญจร ทั้งนี้ได้เปิดให้ประชาชนใช้พื้นที่และจัดคอนเสิร์ตในวันสงกรานต์ รวมถึงจัดนิทรรศการร่วมกับศิลปิน KAWS ในปีพ.ศ. 2568 

Reference: 

ดวงเด่น แสงสิทธิ์. “การศึกษาประวัติความเป็นมาและพัฒนาการของสนามหลวงในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ นับแต่แรกเริ่มจนถึงพุทธศักราช 2543.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตร์บัณฑิต (โบราณคดี) ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2544.

ธรรมนูญ จิตรไตรเลิศ. “การศึกษาแนวทางใช้งานทางกายภาพของพื้นที่สนามหลวง กรุงเทพมหานคร” สารนิพนธ์ปริญญาสถาปัตยกรรมศาสตร์มหาบัณฑิต สาขาภูมิสถาปัตยกรรม ภาควิชาการออกแบบและวางผังชุมชนเมือง คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากรม 2553